Biến đổi khí hậu (BĐKH) đang làm gia tăng nghiêm trọng cường độ, tốc độ cường hóa và mức độ tàn phá của các cơn bão nhiệt đới. Cơ chế cốt lõi là sự nóng lên toàn cầu đã làm tăng Nhiệt độ Bề mặt Biển (SST), cung cấp nguồn năng lượng nhiệt động lực học dồi dào cho bão. Các xu hướng thay đổi như hiện tượng Cường hóa Nhanh (Rapid Intensification), sự gia tăng lượng mưa và sự di chuyển chậm hơn của bão đã đặt ra những thách thức chưa từng có đối với công tác dự báo và ứng phó thiên tai toàn cầu.
I. Thực trạng Bão Hiện đại: Các Dấu hiệu Cực đoan
Dữ liệu quan trắc khí tượng trong những thập kỷ gần đây cho thấy sự thay đổi rõ rệt trong đặc tính của bão nhiệt đới, nổi bật là các xu hướng sau:
1. Cường độ Cực đại và Hiện tượng Cường hóa Nhanh
Sự gia tăng số lượng bão đạt cấp độ mạnh (sức gió ) và siêu bão (cấp 4, 5 trên thang Saffir-Simpson) là bằng chứng rõ ràng nhất của tác động BĐKH.
- Định nghĩa Cường hóa Nhanh (Rapid Intensification – RI): Đây là thuật ngữ chuyên môn mô tả tình trạng bão tăng cường độ đột ngột, cụ thể là tốc độ gió duy trì tối đa tăng ít nhất
(30 knots) trong vòng.
- Ví dụ thực tế: Bão Milton (Đại Tây Dương) năm 2024 đã mạnh lên từ bão nhiệt đới thành siêu bão cấp 5 chỉ trong một ngày. Siêu bão Yagi (2024) ở Biển Đông cũng thể hiện tốc độ cường hóa nhanh chưa từng thấy trong lịch sử khí tượng Việt Nam, gây thiệt hại nặng nề.
2. Lượng mưa Lớn Kỷ lục và Tốc độ Di chuyển
- Tăng Hàm lượng Hơi ẩm: Theo nguyên tắc vật lý, không khí ấm hơn giữ được nhiều hơi ẩm hơn (khoảng
cho mỗi tăng nhiệt độ). Do đó, các cơn bão ngày nay mang theo lượng mưa lớn hơn đáng kể. Nghiên cứu về bão Gaemi (2024) chỉ ra rằng BĐKH đã làm lượng mưa tại một số khu vực cao hơn
. Điều này dẫn đến nguy cơ lũ lụt và sạt lở đất nghiêm trọng, ngay cả khi bão đã suy yếu.
- Di chuyển Chậm: Các nhà khoa học nhận thấy bão có xu hướng di chuyển chậm hơn. Sự di chuyển chậm này kéo dài thời gian đổ mưa và gió mạnh trên một khu vực cụ thể, làm trầm trọng thêm lũ lụt và tăng tổng mức độ thiệt hại tích lũy.
II. Cơ chế Vật lý: Tại sao BĐKH Cung cấp Năng lượng cho Bão?
Biến đổi khí hậu tác động đến bão thông qua những thay đổi cơ bản về điều kiện Nhiệt động lực học (nhiệt và ẩm) và Động lực học (gió và áp suất) của hệ thống khí quyển-đại dương.
1. Yếu tố Nhiệt động lực học: Nguồn Năng lượng Đại dương
- Nhiệt độ Bề mặt Biển (SST) Tăng: Đây là yếu tố quan trọng nhất. Đại dương đóng vai trò là “bể chứa nhiên liệu” của bão. Khi vượt ngưỡng, nhiệt độ càng cao, tiềm năng cường độ cực đại của bão càng lớn. Nước biển ấm hơn cung cấp Nhiệt Ẩn dồi dào.
- Quá trình Giải phóng Nhiệt Ẩn: Hơi nước bốc hơi từ mặt biển ấm lên, sau đó ngưng tụ thành mây trong bão và giải phóng một lượng nhiệt khổng lồ (Nhiệt Ẩn). Quá trình này làm không khí trong bão nóng lên và đối lưu mạnh mẽ hơn, làm giảm áp suất trung tâm và tăng sức gió xoáy, thúc đẩy bão mạnh lên.
2. Yếu tố Động lực học: Thay đổi Hệ thống Gió
- Suy giảm Gió Cắt: Gió cắt (Wind Shear) là sự thay đổi tốc độ và hướng gió theo độ cao. Gió cắt mạnh thường là “kẻ thù” của bão, làm “xé toạc” cấu trúc đối xứng của bão, ngăn cản sự phát triển. Ở một số khu vực, BĐKH được dự đoán sẽ làm gió cắt suy giảm, tạo điều kiện thuận lợi cho bão duy trì cấu trúc thẳng đứng và xảy ra hiện tượng Cường hóa Nhanh.
- Mở rộng Vùng Nhiệt đới: Sự ấm lên đã làm vùng nhiệt đới mở rộng về phía hai cực, khiến bão có thể hình thành và di chuyển ở các vĩ độ cao hơn, đe dọa những khu vực trước đây ít bị ảnh hưởng.
3. Rủi ro Kép từ Nước biển Dâng
- Tăng Cường Nước dâng do Bão (Storm Surge): Mực nước biển dâng cao do băng tan và giãn nở nhiệt của nước biển. Mực nước nền cao hơn có nghĩa là khi bão đẩy nước vào bờ, hiện tượng nước dâng do bão (sự dâng cao bất thường của mực nước do gió bão và áp suất thấp) sẽ xâm nhập sâu hơn vào đất liền, gây lũ lụt và thiệt hại nghiêm trọng hơn.
III. Định hướng Ứng phó và Giảm thiểu Tác động
Đối phó với mối đe dọa bão mạnh do BĐKH đòi hỏi một chiến lược toàn diện, bao gồm cả giảm thiểu nguyên nhân gốc rễ và tăng cường khả năng thích ứng:
| Nhóm Giải pháp | Trọng tâm và Cơ sở Khoa học |
| Giảm thiểu (Mitigation) | Giảm phát thải khí nhà kính (GHG): Chuyển đổi sang năng lượng tái tạo để kiềm chế sự gia tăng nhiệt độ toàn cầu, từ đó hạn chế nguồn năng lượng nhiệt cho bão. |
| Thích ứng (Adaptation) | Hạ tầng Chống chịu: Thiết kế công trình theo tiêu chuẩn chống bão cấp cao hơn và mức ngập lụt dự kiến cao hơn. Phục hồi rừng ngập mặn như một đê chắn sóng sinh học tự nhiên. |
| Dự báo & Cảnh báo | Hiện đại hóa Công nghệ: Ứng dụng mô hình học máy và để cải thiện độ chính xác và thời gian cảnh báo về Cường hóa Nhanh và Lượng mưa Cực đoan. |
| Quản lý Rủi ro | Xây dựng kế hoạch ứng phó chi tiết dựa trên các kịch bản bão mạnh và ngập lụt. Tăng cường giáo dục cộng đồng về mối nguy hiểm của bão di chuyển chậm và lũ lụt thứ cấp (sạt lở, lũ quét). |
Kết luận
Biến đổi khí hậu không chỉ là một vấn đề môi trường mà là một mối đe dọa hiện hữu đối với an ninh và phát triển của nhân loại. Bằng cách hiểu rõ cơ chế khoa học phức tạp này (từ tăng, giảm Gió cắt đến hiện tượng Cường hóa Nhanh), chúng ta có thể đưa ra các chính sách và hành động kịp thời, từ việc cắt giảm triệt để khí thải đến việc xây dựng một xã hội kiên cường và có khả năng chống chịu cao hơn trước sức công phá của những cơn bão ngày càng mạnh và cực đoan.